İş hayatı, zamanlama, plan, koordinasyon gibi kavramlar ve tanımlamalar insanlık tarihinin her safhasında var olan bir doğal durum değildi. Modern sanayi toplumlarına özgü bu yeni yaşam biçiminin köklerini mekanik saatin artık ceplere girmeye başlamasına dek götürebiliriz. Çalışma biçimi doğadan fabrikaya dönmeye başladığında, işçi sınıfının ve burjuva sınıfının oluşmaya başladığını gördüğümüzde, artık değişim tam anlamıyla başlamıştı. Marx’ın ekonomik alt yapı temelinde açıkladığı bu yeni sistem kendini yeniden yapılandırmanın yolunu her defasında buldu ve 20. ve 21. yüzyıla yeni bir işçi sınıfının doğuşunu müjdeledi: prekarya yani beyaz yakalılar. İrdeleyeceğimiz film bu yeni sınıfın hikayesidir.
Film Initech isimli bir şirkette bir beyaz yakalı olarak çalışan Peter Gibbons ve arkadaşlarının hayatını konu edinmektedir. İşinden nefret eden, geç kalan, küçük bölmelerde çalışmaya zorlanan, tatili zorba yöneticisi Bill Lumbergh tarafından sürekli elinden alınan Gibbons ve benzer problemler içerisinde boğuşan ancak kişisel özellik, davranış ve tutumları bakımından ayrılan Michael Bolton, Samir, Milton ve Tom Smykowski gibi karakterler üzerinden Initech şirketinin yapına biraz değinmek istiyorum. Ancak fazla iç içe geçmiş olan bir örgütsel yapının içerisinde birden fazla yaklaşımın özelliklerini bulabiliyoruz.
Bu noktadaki yorumumu en sona saklamak koşuluyla yapıyı biraz anlatmak yararlı olacaktır. Şirketin departmandaki en üst düzey yöneticisi olan Bill Lumbergh çalışanları ‘tatlı bir dille’ (!) sürekli ikaz ederek dolaşan bir yönetici portresi çizmektedir. Yukarıdan aşağıya gönderilen emirler bir sirküler aracılığıyla her çalışana ulaştırılsa da aslında Peter Gibbons’ı en çok sıkan durumlardan birinin şirkette 8 adet yöneticinin bulunuyor olması. Bu da demek oluyor ki bir hata yapıldığında Peter’ı 8 farklı yönetici farklı zamanlarda uyarabilme ihtimaline sahip. Ki bu ihtimalin sürekli gerçekleştiğini görmek, küçük bölmelerde birbirinden kopuk, etkileşimsiz bir biçimde çalışanların hem grup içi hem de kişisel tatmin düzeylerini olumsuz yönde etkilemektedir. Hayatından bu ve bunun gibi sıkıntılardan dolayı mutlu olamayan Peter bir gün bir psikoloğa gitmeye karar verir. Psikolog Peter’ın rahatlamasına yardımcı olmak için bir hipnoz terapisi uygulamak istediğinde olaylar gelişir.
Peter’ın dertlerini kendine yükleyen psikolog orada ölür. Ve Peter’ın değişimi başlar. Artık iş umurunda değildir. Sekiz yöneticinin hiçbiri için canını sıkmaz. Rahatlığı sayesinde daha önce yapamadığı her şeyi yapmaya başlar; fazla stresinden dolayı her gün elektrik çarpan demir kapı kolunu söker, ofisin kapalı bölmesini açar ve masayı genişletir, Lumbergh noktasında artık daha rahattır ve bu değişimi gözle görülür bir biçimde artarak devam eder. Arkadaşları Bolton ve Samir onun işten atılacağı için endişelenir ve Peter’ı uyarırlar. Peter ise umursamaz hareketlerine devam eder şirketin duvarında asılı olan “This is a good Company” yazısını söker, işe terlikle gelir, daha evvel yöneticilerinin ona yaptığı hareketleri onlara yapmaya başlar ve artık daha mutlu görünmektedir.
Buraya kadar film hakkında yaptığımız anlatım birçok örgütsel davranışı, yapıyı özetlemektedir. Initech şirketinde zincir modeli bir iletişim biçimi söz konusudur. Örgütte merkeziyetçiliğe fazla açık olan bir modeldir bu. İletişim modeline göre iletişim biçimi üyelerin yakınlık derecelerine göre ilerlediği için bazı üyeler dışarda kalabilmektedir. Ki bu bağlamda Milton en büyük örneği teşkil etmektedir. Çalışanlar tarafından, yönetim tarafından önemsenmeyen, masası Lumbergh tarafından sürekli değiştirilen zımbaya takıntısı olduğu için zımbası elinden alınan maaşı ödenmeyen bir tip olarak Milton iletişimde de izole olmuş durumdadır.
Haberleşme kanal sayısının, hızın, doğruluğun, kişisel tatminin olmadığı yada düşük olduğu bu iletişim modeli bireyler arasına yoğunlaştığı için etkileşim hızı etkilenmektedir. Biz Initech şirketinde Tom Smykowski’nin müşteri ve yazılımcılar arasındaki irtibatı sağladığını görüyoruz. Ancak Smykowski yalnızca bunun değil şirket içerisindeki dedikoduların, gelişmelerin de taşıyıcısı konumundadır. Departmandaki en üst düzey yönetici Lumbergh’in aldığı kararlar diğer 7 yönetici ve çalışanlar aracılığıyla ofise yayılmakta ve sirküler gönderilerek teker teker haber verilmektedir. Ofis içi dedikoduların yayılması da yine bu şekilde gerçekleşmektedir. Ancak bence zincir model iletişim tipindeki gibi yavaş bir etkileşim söz konusu değildir Initech’te emirler ve dedikodular hemen yayılabilmektedir. Filmin devamında ise Peter, Bolton ve Samir bir virüs yazılım yükleyerek şirketi soymayı planlarlar. Çünkü iş yerine gelen danışmanlar mülakatlar yaparak şirkette küçülmeye gitmek isterler ancak Peter’ın umursamazlığı ve açık sözlülüğü karşısında etkilenerek Samir ve Bolton’un çıkması halinde terfi edeceğini söylemişlerdir ki bu Peter’ın hiç hoşuna gitmeyecektir. Planı devreye sokarlar ve şirketten para çalarlar. Hesaplama hatası yüzünden kuruşlar düzeyinde uzun süreli çalışnacak para bir anda yüklü miktarda çalınınca durum fark edilir ve Peter sorumluluğu üzerine alarak Lumbergh’in kapsının altından iade çekleri ve itiraf mektubunu atar. Ancak o gece Lumbergh’in tutum ve davranışlarına dayanamayan Milton şirketi yakar ve her şey kül olur. Artık Peter bir enkaz kaldırma işi yapmaya Bolton ve Samir ise başka bir şirkette çalışmaya devam ederler. Peter sevdiği işi yaptığı için mutludur. Bu fazlasıyla hızlı bir özet niteliğindedir evet ancak yine de yeterli sanıyorum.
Initech şirketinde gördüğümüz ilk şey çalışanlar ve yöneticiler arasındaki doğrudan fakat samimi olmayan ilişki biçimleridir. Lumbergh bir zorba yönetici portresi çizerek çalışanların üzerinde hakimiyet kurmuştur ve biz çalışanların davranış ve tutumlarından Lumbergh’i hiç sevmediklerini anlayabiliyoruz. Lumbergh’in doğum günü kutlamasında çalışanların sessiz ve gayri samimi tebrikleri bunun en belirgin örneğidir. Bu durumda şirketin yapısının örgüt sosyolojisi bağlamında incelemesini yapmak adına metnin son bölümünde karakterlerin kişilik özellikleri ve tutum davranışlarını Myers-Brigg Tip Göstergesi üzerinden incelemeye çalışacağız.
Tek bir yönetici ile idare edilen bir şirket değildir Intech. Aslında bir büyük örgüt örneğidir. Departmanlaşma, planlama, koordinasyon birimler arası iletişim düzeylerinde değerlendirildiğinde görmemiz gereken özellikler örgüt sosyolojisi bağlamında şunlar olmalıydı: Küçük örgütte; resmileştirme az, merkeziyetçilik yüksek, iş uzmanlığı-standartlaşma-karmaşıklık düşük, hiyerarşi düzdür. Büyük örgütte; resmileştirme çok, merkeziyetçilik düşük, iş uzmanlığı-standartlaşma-karmaşıklık yüksek, hiyerarşi uzundur. Ancak Intech şirketinde durum şu şekilde karşımıza çıkmaktadır: resmileştirme çok, merkeziyetçilik yüksek, iş uzmanlığı-standartlaşma- karmaşıklık yüksek, hiyerarşi kısadır. Çünkü büyük bir şirket özellikleri sergileyen Intech’te Lumberg çalışanlarla birebir sürekli temas halindedir. Bu durum da analizi biraz zorlaştırmaktadır. Yine de bir şema çizmek bize yardımcı olabilir.
Şirketin en temel sıkıntısı burada ortaya çıkmaktadır. Çünkü biz 1980’lerden önce dikey örgüt yapısı, 1980’lerde yatay örgüt yapısı, 1980’lerden sonra ise ağ tipi örgüt yapısının varlığını bilsek de Intech isimli şirkette birçok durum iç içe geçmiş görünmektedir. Aynı anda hem yatay örgüt hem dikey örgüt hem de ağ tipi örgüt yapısının varlığını görebilmekteyiz. Bilgi paylaşımı noktasında ise yatay bilgi paylaşımından söz edebilsek de burada da bazı özelliklerin karşılanmadığını görmekteyiz.
Paylaşılan görevler, yüz yüze ve doğrudan iletişim -irtibat pozisyonu (çalışan-müdür) şeklindedir- bunlar yatay bilgi paylaşımının özellikleri olsalar da katı olmayan bir hiyerarşi, az sayıda kural, gibi özellikler ise karşılanmamaktadır. Zira kıyafet konusundan, raporlamaya kadar her yerde kurallar dizisiyle karşılaşabiliyoruz. Ve hiyerarşi, dil ve üslup kibar dahi olsa katıdır. Dolayısıyla burada birçok farklı yapıyı bir arada görüyoruz. Klasik yönetim düşüncesi, bürokratik yaklaşım, sistem yaklaşımı, yönetim süreci yaklaşımından en modern kuramlara kadar farklı modellerin özelliklerini sergilemektedir, Intech.
Çizdiğimiz şema şirketin bir departmanında başkan vekilliği yapan Lumbergh ve onunla ilişkili olarak görev yapan diğer yöneticileri göstererek başlamaktadır. Lumbergh’in şirketi küçültmek için kiraladığı verimlilik danışmanları direkt olarak Lumbergh’e bağlıdır. Şirketteki yazılımcılar ve diğer ofis çalışanları hem doğrudan Lumbergh’e hem de diğer yöneticilere bağlıdır. Örgütsel yapıyı bu şekilde ifade ederek en nihayetinde yatay bir örgüt yapısının varlığının daha fazla olduğunu ifade edebilmekteyiz. Burada verimlilik danışmanlarının örgütsel davranış disiplini içerisinde hareket etmeye çalıştıklarını da belirtmek gerekiyor. Çeşitli istatistik verileri kullanarak, örneğin işlerin aksamaması için işten çıkarmak için belirledikleri en uygun gün olan cumayı nasıl belirlediklerini anlattıkları sahne bu anlamda önemlidir.
Çalışanların işle ilgili davranış/tutumlarını incelemeye çalışacağımız bu bölümde baş kahramanımız Peter Gibbons ile başlayacağız. Kişilik gelişimini etkileyen faktörler biyolojik, sosyal, kültürel faktörler olarak karşımıza çıkmaktadır. Myers-Briggs Tip Göstergesi’ne göre tipleri temel olarak dışadönük, içe dönük, duyusal, sezgisel, düşünsel duygusal, algısal ve yargısal tipler olarak ayırabiliriz. Gibbons, algısal hareket eden bir tip olarak belirlenebilmektedir. Samir ve Bolton ise duyusal tiplerdir. Milton ise içe dönük bir tiptir. Bireyin duygusal ve bilişsel özellikleri grup içerisindeki motivasyonunu bu da dolaylı olarak grup motivasyonunu etkilemektedir. Ancak Intech Co.’da çalışanlar arasında etkileşim sınırlıdır. Bu da ayrı bir olumsuz motivasyon kaynağı olarak sunulabilir.
Tek bir yaklaşım, durum ya da yapı özellikleri üzerinden çözümlenebilecek bir örgüt değil Intech. Dolayısıyla da film hakkında söyleyebileceklerim bu dağınık düşüncelerden ibaret.